Een Bijbelse bestseller uit de late middeleeuwen

Dit boek vertegenwoordigt de dominante vorm waarin de Bijbel in vertaling gelezen werd in de decennia rond 1500.

In januari 1477 verscheen het eerste Nederlandstalige boek dat met losse letters gedrukt was: de zogeheten ‘Delftse Bijbel’, die in feite alleen het Oude Testament omvatte, en dan nog zonder de Psalmen. Enkele maanden later drukte Gheraert Leeu in Gouda de misperikopen van de zon- en feestdagen: de Bijbelpassages uit de epistelen en evangeliën die in de mis gelezen werden. Tegen het eind van het jaar drukte Leeu alleen de evangelieperikopen, elk voorzien van een korte preek. Het jaar daarop bracht Johan Veldener in Utrecht een combinatie van die twee teksten uit:  Alle die epistelen ende ewangelien mitten sermonen vanden ghehelen jaere. Dit werd een bestseller. Over een periode van vijfenzeventig jaar (1478-1553) werd hij minstens veertig keer gedrukt. Uiteindelijk werd hij verdrongen door toedoen van de nieuwe opvattingen over Bijbelvertaling in de volkstaal die opgeld deden ten tijde van het Concilie van Trente (1545-1563).

De Bijbelperikopen ontleende Leeu aan de vertaling van het Nieuwe Testament die zo’n tachtig jaar eerder in de kringen van de Moderne Devotie gemaakt was. Waar Leeu de korte preken vandaan heeft gehaald is niet duidelijk. Ze lijken speciaal voor de druk van Leeu geschreven te zijn. Er zijn wel vier handschriften bekend, maar die zijn vrijwel zeker stuk voor stuk van een van de drukken afgeschreven. Gouda kende in Leeus tijd een levendig religieus leven, met name door toedoen van de Moderne Devotie en de jonge, virulente beweging van de observante minderbroeders. Bekende voorlieden als Hendrik Herp en Johannes Brugman hebben jaren in Gouda gewoond.

Alle die epistelen ende ewangelien mitten sermonen zijn in de periode 1478-1526 bij uitstek de vorm waarin de Bijbel door leken gelezen werd. Pas in 1526 verscheen de eerste complete Bijbelvertaling in het Nederlands, gevoed door de opkomende reformatie en het werk van Erasmus en Luther.

In de eerste twee decennia werd Alle die epistelen ende ewangelien mitten sermonen alleen in de Noordelijke Nederlanden op de pers gelegd. In 1496 werd deze tekst voor het eerst in Antwerpen gedrukt, waar sindsdien zeventien van de twintig drukken zijn verschenen. Het is merkwaardig hoe weinig exemplaren van die zeventien edities in de hedendaagse Antwerpse bibliotheken te vinden zijn: slechts van twee drukken (in totaal drie exemplaren).