De preken van Costerus en de leesverboden van Mevrauwe

Op de overgang van de zestiende en zeventiende eeuw schreef de Mechelse jezuïet Franciscus Costerus (1532-1619) twee prekencycli voor het kerkelijk jaar. Hij voltooide deel één van zijn eerste reeks, de Catholiicke sermoonen op de evangelien van de sondaghen naer Sinxen tot den Advent, op 20 maart 1597 en droeg ze op aan Matthias Hovius (1542-1620), aartsbisschop van Mechelen. In 1598 legde de Antwerpse drukker Joachim Trognesius (1556/59-1624) dit eerste deel op de drukpers. In 1601 volgden de Vierthien catholiicke sermoonen op de evangelien der sondaghen van den Advent tot den Vasten en in 1604 de vijftien evangeliepreken voor de periode van den Vasten tot de H. Driivvuldicheyt. Kort na het verschijnen van zijn evangeliepreken schreef Costerus een cyclus Catholiicke sermoonen op d’epistelen van den sondaghen. Opnieuw had Trogenius de eer de eerste druk te publiceren, waarschijnlijk in 1606. Deze collectie werd tien jaar later herdrukt door zijn Antwerpse collega Hieronymus Verdussen (1552–1632). Vele tientallen exemplaren van deze prekenverzamelingen zijn bewaard gebleven, in verschillende samenstellingen.

Het kloeke exemplaar (1510 pagina’s) in de erfgoedbibliotheek van het Ruusbroecgenootschap van de Universiteit Antwerpen (signatuur 3048 A 10) bestaat uit vijf delen. Het volgt het kerkelijk jaar, te beginnen met de kerstperiode. Waar deel 1 en 2 de afzonderlijke reeksen epistel- en evangeliepreken voor Advent tot de Vasten bevatten en deel 4 en 5 de beide reeksen voor de periode van Pinksteren tot Advent, is voor het middelste deel met de preken voor de periode van de Vasten tot het feest van de Heilige Drievuldigheid de gecombineerde druk van Trognesius uit 1617-1618 gebruikt. Blijkbaar had Trognesius nog een fraai titelblad van de eerste druk van de Viifthien catholiicke sermoonen op de evangelien uit 1604 in stock. Hij voegde het toe, ondanks dat de titel de lading van het boek niet dekt.

Met zijn preken wilde Costerus, die een belangrijke pionier was van de contrareformatie, de katholieke gelovigen ondersteunen en onderwijzen en verloren schapen op het rechte pad brengen. Toch achtte de anonieme ‘Mevrauwe’ die dit exemplaar in de zeventiende eeuw in handen had niet alles geschikt voor haar lezerspubliek. Diverse passages werden doorgestreept of overplakt met blanco stroken papier. Op drie plaatsen liet ze expliciet markeren op ingeplakte strookjes dat het desbetreffende evangelie niet gelezen mocht worden: ‘Dit evangelie en magh niet ghelesen sin naer de ordinantie van Mevrauwe’ (deel 3, fol. A2v), ‘Dit evangelie by ordinantie van Mevrauwe salme overschieten’ (deel 3, fol. D4v) en ‘Dit evangelie sal men overscrickelen’ (deel 4, fol. F4v).

Wie deze ‘Mevrauwe’ geweest is, laat zich enkel raden. De verboden evangelies over de verleidingen van de duivel (Matteüs 4), de transfiguratie van Jezus op de berg Thabor (Matteüs 17) en over de valse profeten (Matteüs 7) laten vermoeden dat ze misleiding en hogere mysteries wilde vermijden. De doorhalingen laten zien dat ze ook passages over vleselijke lust, overspel, onkuisheid en het huwelijk niet geschikt of relevant achtte als lectuur. Dit lijkt te impliceren dat ‘Mevrauwe’ een publiek voor zich had dat zich richtte op een religieus leven. Wellicht probeerde ze in een functie als lerares of als leidster van een groep begijnen of religieuze (jonge?) vrouwen te behoeden voor onzedige zonden.