Een schouwtoneel van schavotten

Richard Verstegans Theatrum doet precies wat de titel belooft: het voert een bloederig schouwtoneel op van de wreedheden begaan door de ketters in ‘onze tijden’. In woord en beeld laat het boekje weinig aan de verbeelding over. Brave katholieken worden op de meest gruwelijke manieren gepijnigd, vervolgd en afgeslacht door ketterse protestanten. Het papieren bloedbad is netjes in vieren gedeeld: Verstegan behandelt achtereenvolgens Engeland, Frankrijk en de Nederlanden, om in een bloederig slotakkoord weer naar Engeland terug te keren. Het boekje in de collectie van het Ruusbroecgenootschap is een gaaf exemplaar van de eerste druk, dat blijkens het ex-libris heeft behoord tot de collectie van ene Henricus de Vivario.

Hoewel het Theatrum uiteraard gebeurtenissen beschrijft die ook daadwerkelijk hadden plaatsgevonden, was Verstegans bedoeling voornamelijk om zijn publiek te choqueren. Dat doet hij door een bijzonder samenspel van zeer expliciete afbeeldingen en een begeleidende tekst die geen detail onbenoemd laat. Of toch: hier en daar wijst hij er fijntjes op dat de afgebeelde gruwelen nog in het niet verdwijnen bij wat níet de afbeelding haalde. De mate van detail, in tekst zowel als beeld, verhoogt de geloofwaardigheid van Verstegans relaas en legt tegelijk de nadruk op de beestachtige achteloosheid waarmee de gruwelen werden begaan.

Verstegans Theatrum moet worden gezien tegen de achtergrond van een bitse woordenstrijd die woedde tussen katholieken en protestanten, parallel aan het bloedvergieten en de rookpluimen op het terrein. Het Theatrum, gericht aan de ‘edelen en prinsen in heel Europa’ past aan katholieke zijde in een traditie van martelaarsboeken, die in de bijzondere context van de Opstand werden ingezet om de door de tegenpartij begane gruwelen expliciet aan de kaak te stellen. Bij potentiële lezers spraken publicaties als deze niet alleen de honger naar opwinding en vertier aan, maar vanzelfsprekend ook het gevoel van verontwaardiging over de gang van zaken. Aan beide zijden droeg dit soort drukwerk dan ook bij aan de verscherping van het vijandbeeld.

Verstegan (Londen, ca. 1550 – Antwerpen 1640) was een Engelse katholiek met Nederlandse voorouders die in 1586 wegvluchtte uit Londen uit vrees voor vervolging. Hij liet zijn Theatrum in Antwerpen drukken en schreef daar ook teksten in het Nederlands, waaronder een al even polemische Spiegel der Nederlandsche elenden (1621). Zijn ballingsoord was goed gekozen: Antwerpen zou zich in de volgende decennia ontwikkelen tot een motor van de katholieke reformatie, met drukwerk dat over het gehele Spaanse wereldrijk de katholieke zaak moest dienen.