Otto Vaenius’ Amorum Emblemata

Otto Vaenius (Leiden 1556-Brussel 1629) was een veelzijdig kunstenaar en humanist. Bekend geworden als schilder, legde hij zich na 1600 toe op de embleemkunst. Aan dit speelse en geleerde genre dat beeld rijmt met woord, zou de erudiete Vaenius een vernieuwende bijdrage leveren, met name in de liefdesemblemen, die in de zeventiende eeuw populair werden in de Nederlanden.

In 1608, het jaar waarin zijn beroemdste leerling, Rubens, terugkeert uit Italië, brengt Vaenius in Antwerpen zijn Amorum emblemata uit in twee meertalige edities. Het hier besproken exemplaar bevat Latijnse, Nederlandse en Franse epigrammen bij 124 ovaal omlijste liefdesemblemen. Vaenius, die de Nederlandse gedichten wellicht zelf schreef, leverde verfijnd werk, zowel in de typografie als in de gravures.

Vaenius was de eerste om systematisch Latijnse citaten toe te voegen, en om in elk beeld de wereldse liefde als hoofdrolspeler op te voeren in de gedaante van Amor. Anders dan sommige van zijn voorgangers die een moraliserende of waarschuwende boodschap brachten, richt dit boek zich op een positieve toon Ad Iuventutem. Vaenius toont de jeugd de liefde in al haar facetten, en moedigt hen zo aan zich open te stellen voor de liefde en het huwelijk.

Vaenius’ emblemen putten uit tal van literaire en iconografische tradities. Zo duidden onder meer Praz en Porteman inspiratiebronnen uit de brede liefdespoëzie aan, van de ovidiaanse over de petrarkistische tot de eigentijdse. Ook bestaande embleembundels stonden model. Zo verwijst onder meer het openingsembleem Amor æternus naar het Liber emblematum (1531) van de grondlegger van het genre, Andrea Alciato. Het toont Amor te midden van de ‘ouroboros’: de slang die in zijn eigen staart bijt als oeroud symbool van eeuwigheid. Andere emblemen ogen dan weer anekdotischer en eigentijdser in hun symboliek. In Liefde maeckt milt (103) rukt Amor de beurs die een oude vrouw, te herkennen als Avaritia, krampachtig vasthoudt, stuk. De liefde doet zelfs de vrek zijn geld rollen, is de boodschap. De afgebeelde beurs is van een herkenbaar en in oorsprong Antwerps type, dat vaak in allegorische context opduikt: de stokbeurs.

Het rijke Nachleben van de Amorum emblemata uitte zich in heruitgaven en kopieën, en Vaenius’ invloed is onder meer aanwijsbaar in het werk van P.C. Hooft en Jacob Cats. In de Zuidelijke Nederlanden zouden vooral zijn Amoris divini emblemata (1615), goddelijke liefdesemblemen waarvoor hij eveneens de bakens zou verzetten, ruime navolging kennen.

Interessant aan dit exemplaar van Vaenius’ liefdesemblemen is dat het is samengebonden met de zeldzame Emblemata amatoria (1608) van Theocritus a Ganda, pseudoniem voor Daniël Heinsius, met ronde emblemen van de hand van Jacques II de Gheyn. Het originele perkamenten bandje dat beide werken omvat, verenigt dus prachtige zinnebeelden van humanisten uit noord en zuid, die ons vandaag nog steeds weten te bekoren met hun wijsheden over de liefde.