De ex-librisverzameling van Frederic Verachter: een dubbel verhaal

In 1828 kreeg Antwerpen een nieuwe stadsbibliothecaris: Frederic Verachter (1797-1870). Hij volgde zijn leermeester Jean Baptiste Lauwers (1755-1829) op. Het is makkelijk voor te stellen hoe de kersverse hoeder van de stadsbibliotheek door de collectie ging als een kind door een snoepwinkel. Zijn oog viel op de boekmerken die verzamelaars in hun boeken hadden geplakt, en hij besloot deze boekmerken bijeen te brengen en er een korte beschrijving van de eigenaars bij te geven. Dit zou niet alleen een nuttig instrument zijn bij provenance-onderzoek, maar het leverde ook een fraaie collectie emblematische afbeeldingen op, waar in sommige gevallen ook nog de ontwerper of graveur bij vermeld wordt. Van sommige van deze ex libris worden ook exemplaren bewaard in andere bibliotheken; soms vormt de collectie van Verachter een onbekende toevoeging op het reeds beschreven materiaal.

Het eerste deel van zijn collectie voltooide Verachter in 1831: Les bibliothèques d’Anvers, met 28 boekmerken. Hij plakte steeds een of twee ex libris op de rectozijde van het blad, en noteert bij sommige eigenaars persoonsgegevens op de tegenoverliggende bladzijde. Vermeldenswaard is het ex libris van de privébibliotheek van zijn voorganger Lauwers, met daarbij de treffende aantekening: ‘[…] C’est à cet homme instruit que je dois mes instructions et connaissances de la Bibliographie […] il ne cessa de me continuer son amitié [..]’. Het jaar daarop volgde het tweede deel, De signis bibliothecarum, met 31 boekmerken. In deze bundel heeft Verachter geen aantekeningen meer gemaakt: op de rectozijde is steeds het ex libris geplakt, de versozijde van de bladen is onbeschreven gebleven. Op sommige boekmerken is het devies of de naam van de eigenaar te lezen, meestal behorend tot de adel of de geestelijkheid in binnen- en buitenland. Er is (in elk geval) één vrouw bij, de politiek actieve gravin Anne Therese Philippine d’Yves.

Het is niet duidelijk of Verachter los overgeleverde exemplaren van ex libris heeft ingeplakt, of dat hij ze uit boeken van de Antwerpse bibliotheken heeft geknipt. In het laatste geval zou dat de identificatie van de eigenaars van de ‘geplunderde’ boeken wel bemoeilijken. Zeker is wel dat er één boek is gesneuveld bij het maken van deze bundels. Beide bundels zijn namelijk gevat in een perkamenten blad met regels die afkomstig zijn uit een mis op de zoete naam Jezus. De opmaak (in twee kolommen) en het decoratieprogramma (rode en blauwe lombarden met penwerk) laten zien dat de bladen ontleend zijn aan dezelfde codex. Hergebruik van afgedankte perkamenten bladen in latere boekbanden is volstrekt niet uitzonderlijk, zoals ook recent onderzoek door Bart Jaski (Utrecht), Erik Kwakkel (Leiden) en Remco Sleiderink (Antwerpen) heeft getoond. Met hun inhoud en hun vorm vertellen deze bundels dus een dubbel verhaal over provenance-onderzoek en collectiebeheer.