Evangelieverhalen op de koperplaat

Meditatieteksten schrijven bij de evangelieverhalen die in de zondagsmis worden voorgelezen: als we het voorwoord van dit boek mogen geloven was het Ignatius van Loyola zelf, de stichter van de jezuïetenorde, die deze opdracht gaf aan een van zijn medestanders, de Spanjaard Hiëronymus Natalis (1507-1580). De teksten moesten jezuïeten in opleiding helpen om te mediteren over sleutelmomenten in het leven van Christus. Natalis vatte elk verhaal samen met een korte titel, schreef er verklaringen bij en lichtte er elementen uit die konden aanzetten tot meditatie. Hij zorgde ervoor dat de episodes werden geïllustreerd met afbeeldingen die de lezers in het verhaal zouden binnentrekken, als weg naar een doorleefde bezinning. Opmerkelijk is de aandacht die hij besteedde aan de verschillende stappen in elk verhaal: letters bij de taferelen verwijzen naar toelichtingen in het gegraveerde bijschrift en in de lopende tekst. Toen de eerste uitgave in 1594 verscheen was Hiëronymus Natalis al lang overleden. Van de 153 kopergravures verschenen ook aparte bundelingen zonder gezette tekst en onder een eigen titel: Evangelicae historiae imagines.

Vandaag kunnen vooral de illustraties de lezer nog aanspreken. Ze gaan terug op ontwerpen van verschillende Italiaanse tekenaars. Maar het zijn Antwerpse kunstenaars die de tekeningen in koper graveerden. Veruit de meeste platen waren het werk van de gebroeders Jan i, Hiëronymus en Antonius ii Wierix. Ze behoorden tot de meest gevraagde plaatsnijders van hun tijd. Frisse afdrukken van de koperplaten, zoals in dit recent verworven convoluut met de Imagines van 1593 én Natalis’ Adnotationes in de uitgave van 1595, tonen aan dat ze hun sterke reputatie meer dan verdienden.

In 1997 presenteerde ik een exemplaar van de prentenbundel op de tentoonstelling Ad maiorem Dei gloriam, waarvoor Hubert Meeus als curator optrad. De notitie die ik erbij schreef was gebaseerd op studies uit de jaren 1970 en 1980. In recente jaren is de belangstelling voor het rijk geïllustreerde boek sterk toegenomen. Nieuwe inzichten kwamen ons begrip ervan verrijken. Er was nu aandacht voor de rol van het beeld in de jezuïetenspiritualiteit, voor de wijze waarop de afbeeldingen ook werden ingezet in de missionering overzee en voor de impact die ze hadden op andere kunstvormen in Europa en daarbuiten. In 2019 verscheen nog een substantieel artikel over de verspreiding van het boek door Jan i en ii Moretus. Kennis is nooit ‘af’, en historische bronnen blijven nieuwe interpretaties uitlokken: ook dat is een overweging waartoe dit fascinerende werk uitnodigt.