Galien rethore, een unieke aanwinst

De Franse rijmtekst Galien le restoré stamt uit de vroege dertiende eeuw en beschrijft de lotgevallen van de jonge ridder Galien, bastaardzoon van de ridder Olivier en Jacqueline, de dochter van de koning van Constantinopel. In de vijftiende eeuw werd de Franse tekst naar een prozaroman omgezet. Het verhaal voert terug naar de slag bij Roncevaux, een hoge bergpas in de Pyreneeën, waar in 778 de troepen van Karel de Grote in een hinderlaag waren gelokt en de helden Olivier en Roelant de dood vonden. Als Galien op zijn vijftiende de ware identiteit van zijn vader verneemt, snelt hij naar Roncevaux, waar Olivier hem herkent en in zijn armen sterft. Galien is een mooie toekomst beschoren, uiteindelijk maakt hij het tot koning van Constantinopel. Aan zijn heldendaden dankt Galien het epitheton ‘rethore’, afgeleid uit het Franse ‘restauré’ (herstellen) dat verwijst naar het ridderschap dat hij in ere herstelde na de noodlottige slag.

Dat de Antwerpse bisschop Malderus in 1618 Galien Rethore op de lijst van verboden boeken plaatste, vermoedelijk vanwege het grove taalgebruik, bewijst dat er al in de zestiende eeuw een Nederlandse versie van de tekst circuleerde. Luc Debaene ging er in zijn De Nederlandse volkboeken (1951) vanuit dat die na 1540 werd gedrukt. Maar op een veiling begin 2016 kocht de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience dit uniek exemplaar aan van een Nederlandse druk door Willem Vorsterman, wiens actieve periode circa 1504-1543 was. Een exacte datering van deze druk is moeilijk omdat de Nederlandse tekst sterk is ingekort ten opzichte van het mogelijke Franstalige origineel. Er zijn vóór 1543 minstens zeven Franse drukken bekend die onderling sterk verschillen. Willem Kuiper die een eerste kritische editie van de Nederlandse druk verzorgde en vergeleek met de vroegst bekende Franse druk (Le romant de Galyen Rhetore, Parijs, Anthoine Verard, 1500) dateert hem tussen 1520-1525. Op grond van de houtsneden lijkt aannemelijker dat de Historie van Galien rethore na 1531 is gedrukt.

Deze foliodruk (a-o4) is monochroom zwart gedrukt. Alleen de titelpagina is in twee kleuren gedrukt: de titel met grote sierlijke gothische letters in rood, daaronder een houtsnede, die twee strijdende ridders in harnas en te paard voorstelt, met rondom gestileerde ornamenten in zwart. In dit exemplaar ontbreken folio’s 03 en 04. Het is rijk geïllustreerd, met 32 verschillende houtsneden in hybride stijl die soms herhaald worden. Minstens negen houtsneden zijn hergebruikt uit andere publicaties, waarvan zes uit de Excellente cronike van Vlaenderen die Vorsterman in 1531 drukte. In de overige houtsneden en ornamenten is hier en daar de stijl te herkennen van de snijder van een achttal houtblokken voor de gecombineerde druk van de Jason ende Hercules, waaraan Willem Vorsterman en Jan van Doesborch samenwerkten. Het is überhaupt de vraag of er houtsneden speciaal voor deze druk zijn vervaardigd, omdat er veelvuldig ornamenten werden toegevoegd om de illustraties passend te maken in de tekstspiegel. Opvallend is dat oudere houtblokken die stamden uit het fonds van Roelant van den Dorpe, die actief was vóór 1500, en veelvuldig gebruikt waren door Vorsterman en Van Doesborch in hun kronieken en andere ridderromans (zoals de Margarieten van Limborch en de Stercken Hercules), niet meer zijn gebruikt in Galien Rethore.